Илмий фаолият – Science journals KARSU

Давлат бюджетидан бажариладиган илмий лойиҳа туғрисида

М А Ъ Л У М О Т

ОТ-A-14-25 «Модификацияланган вермикулит асосида иссиқ сақловчи композицион материалларни таркибини ва технологиясини ишлаб чиқиш»

Бажариш муддати: 2017-2018 йиллар

Лойиҳа раҳбари: к.ф.н., доцент Нурымбетов Бахтияр Чимбергенович

Лойиҳа бўйича олинган муҳим натижалар

Иссиқ сақловчи композицион қурилиш материаллари ва буюмлар ишлаб чиқариш учун таркиб танлашда тўлдирувчи сифатида кўпчитилган ва гидрофоб қўшимчалар асосида модификацияланган вермикулит ва минерал боғловчилар сифатида портландцемент ва ярим гидратли кальций сульфат боғловчиларидан фойдаланиш режалаштирилиб, бу материаллардан намуналар тўпланди. Бу намуналарнинг физик-механик ва физик-кимёвий хоссалари ўрганилди. Таркиб танлашда бино ва иншоатларни ички ва ташқи деворларида фойдаланиладиган иссиқ сақловчи материаллар тайёрлаш учун енгил тўлдирувчи сифатида кўпчитилган вермикулит ва минерал боғловчиларнинг турлари аниқланди.

Иссиқ сақловчи қурилиш материаллари ва буюмлар таркибини ишлаб чиқишда кўпчитилган вермикулитни гидрофоб қўшимчалар асосида модификациялаш усули ишлаб чиқилди. Кўпчитилган вермикулитни модификациялашда майдаланган тальк минералини стеарат кальций билан аралашмасидан фойдаланилди. Модификацияланнган, яъни сув ютиш қобилияти паст бўлган енгил тўлдирувчи олиш учун кўпчитилган вермикулитни барабанли аралаштиргичда тальк минералини стеарат кальций билан аралашмаси қўшиб аралаштириш усули билан олинди. Бу жараёнда гидрофоб кўшимчанинг миқдори ва аралаштириш вақти ҳар ҳил бўлганда модификацияланган енгил тўлдиргичлар олинди. Модификациялашда гидрофоб қўшимчанинг миқдори 2,5; 5,0; 7,5 ва 10 %, аралаштириш вақти 10; 20; 30 минутни ташкил этди. Гидрофоб қўшимча иштирокида олинган модификацияланган тўлдирувчининг ҳажмий оғирлиги ва сув ютиш қобилиятлари аниқланди. Минерал боғловчилар сифатида маркаси 400 бўлган портландцемент ва маркаси Г-16 бўлган гипс боғловчисининг α – модификацияси танланди.

Иссиқ сақловчи қурилиш материаллари ва буюмларнинг лаборатория намунасини тайерлаш учун енгил тўлдирувчи сифатида кўпчитилган ва модификацияланган вермикулит, минерал боғловчи сифатида маркаси 400 бўлган портландцемент ва маркаси Г-16 бўлган гипс боғловчисининг α – модификациясидан фойдаланилди. Сферик шаклидаги идишга сув солиб кимёвий қўшимча қўшилган минерал боғловчини солиб, боғловчининг сувли аралашмаси тайерланиб, бу аралашма устига модификацияланган вермикулит солиб тўлдиргич ва минерал боғловчининг аралашмаси хосил килинди. Намуналар тайерлашда 10 см³ енгил тўлдирувчи ва 400; 450; 500; 550 ва 600 г минерал боғловчи (портландцемент ва гипс боғловчиси) асосида тайерланган аралашмаларни мустаҳкаимлигини аниқлаш учун улчамлари 10х10х10 см булган формаларга, иссиқ сақлаш хусусиятларини аниқлаш учун улчамлари 25 х 25 х 5 см ли намуналар тайерланди. Тайерланган лаборатория намуналарнинг ГОСТ асосида физик-механик ва иссиқ-техник хоссалари аникланди.

Тебинбулок вермикулитини термик ишлов бериш йули билан олинган кўпчитилган вермикулитни тальк ва стерат кальций аралашмасидан тайерланган гидрофоб қўшимчалар асосида модификацияланган енгил тўлдиручи олишнинг технологик схемаси ишлаб чиқилди. Технологик схема тайёрлашда куйидаги жараёнлардан фойдаланилди:

-тальк минералини майдалаш ва элакдан ўтказиш;

-майдаланган тальк минералини стеарат кальций билан айланма шарли тегирмонда аралаштириб гидрофоб кўшимча тайёрлаш;

-кўпчитилган вермикулитнинг йирик фракцияларини ажратиш;

-кўпчитилган вермикулитни гидрофоб кўшимча билан барабанли аралаштиргичда модификациялаш;

-кўпчитилган ва модификацияланган вермикулитни сифатини назорат қилиш;

-кўпчитилган ва модификацияланган вермикулитни қадоклаш.

Лойиҳа бўйича куйидаги мақолалар чоп этилди:

H.Talipow, A.A.Tuljaganow, G.M.Dossanowa, H.E.Irismetow, U.A.Jakubow. Die chemise modification des kalziumsulfat-halbhydrats und die herstellung von warmedammstoffen. // Веймарская гипсовая конференция – TAGUNGSBERIGHT, 14-15 март 2017, с.281-284
Г.М.Досанова, Н.Х.Толипов. Теплоизоляционные материалы на основе вспученного вермикулита. // ГУП «Фан ватараққиёт» Таш ГТУ имени Ислама Каримова «Современные технологии получения и переработки композиционных и нанокомпозиционных материалов», 25-25-май 2017 г. c.162-163.
Досанова Г.М., Нурымбетов Б.Ч., Турдымуратов Э.М., Қарлыбаева Б.П., Мауленбергенова Б.Б. Components of heat insulation on the basis of distended vermiculus. // Наука и образование в Каракалпакстане. Нукус-2017, № 3, в печати.
Досанова Г.М., Нурымбетов Б.Ч., Реймов А.М. Виды и свойства неорганических пористых заполнителей применяемые в производстве теплоизоляционных материалов. // Композиционные материалы. Узбекский научно-технический и производственный журнал. №3/2017, Ташкент, в печати.
Пат. Сухая строительная смесь / Н.Х.Талипов, Г.М.Досанова (Узбекистан). – № IAP 20170234; заяв.16.06.2017.

ПЗ-2017092765-«Ширинмия илдизпоясидан ажратилган глицирризин кислотаси асосида буғдойнинг ўсишини мувофиқлаштирувчи, фунгицидлик хусусиятга эга бўлган препарат яратиш ва олиш технологиясини ишлаб чиқиш» амалий лойиҳа

Бажариш муддати: 2018-2020 йиллар

Лойиҳа раҳбари: к.ф.н., доцент Алланиязова Мапруза Қдырбаевна

Вазифаси: Лойиҳа календар режасига мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудларида ёввойи ӯсадиган ширинмия ӯсимлиги илдизпоясидан ажратилган глицирризин кислотаси асосида олинган махаллий янги препаратни бӯғдойнинг ӯсишини авжлантирувчи ва замбуруғли касалликларига қарши фунгитоксик ҳусусиятларини лаборатория, дала тажриба синовларида ӯрганганимиздан кейин меёърий техник хужжатлар лойиҳасини ишлаб, Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги вазирлиги қошидаги Давлат кимё комиссиясига тақдим этилади. Лойиҳанинг охирги натижаларини эса 2020-2021 йилларга инновацион лойиҳани бажариш билан амалиятга жорий этилади.

Мақсади: Тақдим этилаётган амалий лойиҳа иши ўсимликларнинг, жумладан буғдойнинг ўсишини авжлантирувчи, фунгицидлик, атроф муҳитга зарарсиз ва кичик дозаларда ҳам самарали қўлланиши мумкин бўлган воситаларни яратиш ва олиш технологиясини ишлаб чиқишга йўналтирилган.

Муҳим натижалар: Ӯтказилган тадқиқот ишлари натижасида буғдойнинг ӯсишини авжлантирувчи ва замбурғли касалликларига қарши фунгитоксик ҳусусиятга эга бӯлган препарат яратилди.

– Препаратнинг сақланиш муддати, стандартлаш ва самарали таъсир дозалари аниқланди.

– Ҳархил бӯғдой навларига препаратнинг белгиланган концентрациядаги эритмалари билан ишлов берилганда уларнинг ҳосилдорлиги ортиши кузатилди.

-Олинган препаратнинг лаборатория регламенти лойиҳаси ишлаб чиқилди, заҳарлик даражаси аниқланди ва унинг кам заҳарли категориясига мансублиги аниқланди.

– ӮзР Интеллектуал мулк агентлигига препаратларга патент олиш учун 1 патент ва 1 фойдали модельга ҳужжат тайёрланиб топширилди.

– Олинган тадқиқот натижалари бӯйича: 3та мақола хорижий (Скопус) журналида, 2 мақола республика миқёсидаги илмий журналда, 13та тезис баёнатлари республика ва хорижий илмий-амалий конференциялари тӯпламларида нашр қилинди. Амалий лойиҳа иши бӯйича 1 та бакалавр битирув иши ва 1 та магистрлик диссертация иши тайёрланди.

Ҳозирда тадқиқот ишлари Қарақолпоғистон дехқончилик илмий-тадқиқот институтининг тажриба майдонида давом эттирилмоқда.

Лойиҳа иши ӮзР ФА Биоорганик кимё Институти ва Гулистон давлат университети олимлари билан ҳамкорликда бажарилмоқда.

«Ёш кимёгар» илмий тўгарагидаги илмий-тадқиқот ишларида қатнашадиган иқтидорли талабалар ҳақида маълумот

Т/р	Талабанинг Ф.И.Ш.	Курси	Илмий мавзуси	Илмий раҳбари Ф.И.Ш.
1	Пирниязов С	4^б – химия	Жергиликли гипсли шийки затлар тийкарында қурылыс материалларының ққәсийетлери үйрениў	Нурымбетов Б.Ч.
2	Абипова А	4^б – химия	Жергиликли мергеллар тийкарында алынған қурылыс материалларының қәсийетлерин үйрениў	Нурымбетов Б.Ч.
3	Сарсенбаева Р	4^б – химия	Модификацияланған бентонитлердиң адсорбцион қәсийетлерин үйрениў	Джумамуратова М.Ш.
4	Папиева Г	4^б – химия	Сырт‒актив затлар тәсиринде суспензиялардың коллоид химиялық процесслерин үйрениў	Джумамуратова М.Ш.
5	Сейтимова Н	4^б – химия	Структуранттың айырым коллоид-химиялық қасийетлери	Шарипова А.И.
6	Имаматдинова Н	4^б – химия	Полиэлектролит тийкарында бурғылаў еритпесиниң алыныўы	Шарипова А.И.
7	Мавлонов Ж	4^а – химия	Катехин менен жүзим дәнеси полифенолларын стандартлаў	Пирниязов А.Ж.
8	Нурымбетова М	4^б – химия	Өсимликлерде полифенол бирикпелердиң топланыўында топырақ шорланыўының тәсири	Пирниязов А.Ж.
9	Қайратдинова Ш	4^б – химия	Салы қабығы лигнининин силтили орталықта нитробензолда оксидлеў	Джуманова З.К.

Кимёвий технология кафедраси «Ёш технолог» тугарак аъзолари ҳақида

маълумот

т/р	Талабанинг Ф.И.Ш.	Курси	Илмий мавзуси	Илмий раҳбари Ф.И.Ш
1	Оразбаев Н	3-химиялық технология	Жергиликли гипсли шийки затлар тийкарында қурылыў матеиалларын алыў технологиясы	Маденов Б.
2	Йулдашев И	4-химиялық технология	Жергиликли фосфорлы шийки затлар тийкарында төгинлер алыў технологиясы	Маденов Б.
3	Жапбарбергенов М	4-химиялық технология	Қабық трубалы ыссылык алмасыныў қурылмасында трубалар ара бослықтағы процессти интенсивлестириў	Нурмухамедов Х.С Юсупова Н.К.
4	Тилеумуратов Т	4-химиялық технология	Фосфогипстен сульфат кислота алыў процессин үйрениў	Нурыллаева А.
5	Палўанова Г	4-химиялық технология	Химия санаатында абсорберлерди интенсивлеў	Нурыллаева А.

Факультет кафедраларындағы исленип атырған инталы темалар –

КАЛЬЦИНАЦИЯЛАНГАН СОДА ИСЛЕП ШЫҒАРЫЎ ШЫҒЫНДЫСЫ – ДИСТИЛЛЯЦИЯ СУЙЫҚЛЫҒЫНАН ТУЗЛЫ ТОПЫРАҚЛАРДЫ ҚАТЫРЫЎШЫ АЛЫЎ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ИЗЛЕНИЎИ .

(Химиялық технология кафедрасы)

Мақсети – сода ислеп шығарыў шығарыў шығындысы болған дистиллерли суйықлық тийкарында дузланған топырақлардың қатырыўшысын ислеп шығарыў технологиясының теориялық ҳәм әмелий тийкарларын жаратыўға қаратылған. Алынған дуз топырақты қатырыўшы (ТТК) концентратын себиўден алдын тәбиий газди казып алыўда шығатуғын пласть суўлары менен суйылтырыў нормаларын ислеп шығыўға қаратылған.

Орынланған жумыслар. Темаға тийисли әдебиятлар ҳәм материаллар тереңрек анализ қылынды. 1 тонна сода ислеп шығарыўы нәтийжесинде 9 м³ шығынды дистиллерли суйықлыў ажралып шығады. Дистиллерли суйықлық пенен бирге шығынды бассейнге 1 тонна CаCl₂, 0,5 т NaCl ва 7,5 т H₂O келип туседи. Усыныс қылып атырған технология “Қоңырат сода заводи” УК да пайда болатуғын актуаль проблема болған дистиллерли суйықлықтың сондай- ақ газди комплекс таярлаў қосылмасында арал теңизи түбиндеги тәбиий пайда болған пласть суўлары утилизациясына бағышланған.

Бизиң пикиримиз бойынша, тек проекттиң мәселелерин шешиў нәтийжесинде жоқарыдағы проблемаларды шешиў мумкин.

Алынған нәтийжелерден пайдаланыў дәрежеси жоқары болады ҳәм дүнья әмелиятындағы тараў жетискенликлеринен қалыспайды.

натрий, калций ҳәм магний хлоридлер, сулфатлар ҳәм карбонатлардан ибарат болған 2-3-4 компонентли қурамалы суўлы системаларда кең температура ҳәм концетрацион интервалларда ериўшеңлиги ҳәм компонентлерди өз-ара ҳәрекети излениўи; пуўлатыў процессиниң аналитик көрсеткишлерине технологик параметрлердиң тәсирин анықлаған жағдайда дистиллерли суўдың пуўлатыў процессиниң излениўи; концентрация ҳәм температураға көре пуўлатыў процессиниң аралық ҳәм жуўмақлаўшы өнимлериниң реологик қәсийетлерин үйрениў.

МОДИФИКАЦИЯЛАНҒАН АДСОРБЕНТЛЕР ЖӘРДЕМИНДЕ АҚАБА СУЎЛАРДЫ АЎЫР МЕТАЛЛАР ИОНЛАРЫНАН ТАЗАЛАЎ.

(Физикалық ҳәм коллидлық химия кафедрасы)

Жумыстың актуаллығы: Бул жумыс химия илиминиң коллоид химия тараўына тийисли болып, ең тийкарғы машқала болып турған суў ресурсларын қорғаў, суўдағы араласпаларды айырыў, баҳалы затларды бөлип алыў мәселелерине бағышланған.

Бүгинги күни пайдаланып атырған реагентлердин қымбатлылығы, шеттен алынып келиўи, ҳәр бир суў дереклерине, түрине байланыслы екенлиги, жергиликли арзан минерал сорбентлерди пайдаланыў, адсорбциялық қәсийетлерин белгили бир бағытта жөнелттириў, бет-актив қәсийетлерин адсорбция механизмлери арқалы үйрениў теориялық тәрепинен үлкен қызығыўшылық пайда етеди ҳәм әмелий, практикалық әҳмийетке ийе.

Қара, реңли металлургия санааты қайта ислеў өндирисиндеги шығынды ақаба суўлардың патасланыў дереклери аўыр, реңли металлар болып, адсорбентлер жәрдеминде суўларды тазалаў менен биргеликте, суўдағы қымбат баҳа металларды жыйнап алыўда қолланылады. Бул процессте тазаланған суў өндирис ушын қайта пайдаланыўға имканият жаратады.

Жумыстың мақсети: Жергиликли арзан тәбийғый бентониттиң адсорбциялық сыйымлығын жоқарылатыў ушын синтезленген суўда ерийтуғын қурамында амин ҳәм карбоксил топарлары бар П2М5ВП – 2 метил 5 винилпирин (5 винил α – пиколин) полимер – флокулянт [Патент №IDP 04290] менен модификациялаў.

Адсорбент ретинде пайдаланыў ушын жумсақ усыл менен мофикациялаў – минерал қабатлар арасында жайласқан алмасыўшы ионларды қурамында қарама – қарсы ионға ийе карбоксиль ҳәм амин топарларын тутқан сополимер менен алмастырыў ҳәм коллоид –химиялық қәсийетлерин иззертлеў.

Синтезленген полимердиң коллоид-химиялық қәсийетлерине байланыслы ылайлы суспензия системаларына тәсирлерин изертлеў ҳәм адсорбциялық қубылысын анықлаў. Химиялық реагент сыпатында арзан баҳада болыўы, жергиликли затлардан алыныўы, жақсы сақланыўы, бетон ҳәм металл қурылмаларға коррозиялық тәсирин тийгизбеўи зәрүр. Соның ушында технология процессиниң арзан болыўы, шийки затлардың жергиликли болыўына итибар аўдарылды

Жумыстың илимий жаңалығы:

Қурамында карбоксиль топарларын тутқан полимер менен модификацияланған жергиликли бентонитти адсорбент ретинде пайдаланыў.
Қара, реңли металлургия санааты өндирислик шығынды суўлар қурамында болатуғын реңли металларды адсорбциялаў қубылысын уйрениў ҳәм технологиялық мутәжлик ушын қайта ислетиў.

Илимий-изертлеў жумысының темасы: ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КАРБОНАТЛЫ ПОРОДАЛАРЫНАН ТИЙКАРЫНДА ҚУРЫЛЫС МАТЕРИАЛЛАРЫН АЛЫЎ.

(Физикалық ҳәм коллидлық химия кафедрасы)

Жумыстың актуаллығы: Қарақалпақстан Республикасы өзиниң географиялық жайласыўы бойынша, геологиялық көз қарастан, ең бир қолайлы ҳәм келешеги үлкен районлардың бири болып саналады.

Республикамыз территориясы ҳәр қыйлы қурылыс материалларын ислеп шығарыўда қолланатуғын жер үсти ҳәм жер асты минерал шийки затларға жүдә бай. Олар арасында цемент ислеп шығарыўда пайдаланатуғын карбонат ҳәм мергель породалары, известли-белит қатырыўшыларын, қурылыс ҳәги ҳәм қурылыс гипслерин алыўда қолланатуғын минераллардың шығыў орынлары табылған.

Республикамыз территориясында 142 шығыў орнында 12 түрдеги қурылыс затларын ислеп шығарыўда қолланатуғын минерал шийки затлар бар. Олардан гербиш ушын 33, карбонат породалар 37, гипсли 9 ҳәм цемент ушын 13 шығыў орынлары табылған.

Республикамызда Үстирт, Ақбурлы, Порлытаў, Хожакөл ҳ.т.б. кәнлерде мергеллердиң тәбийғый запасларының көп болыўы, олар тийкарында қатырыўшы қурылыс затларын алыў кереклигин ҳәм оларды изертлеўдиң зәрүрлигин келтирип шығарады.

Мергеллер тийкарында қурылыс ислеринде қолланылатуғын жоқары сападағы ҳәк ислеп шығарыў мүмкин емес, себеби оның қурамында көп муғдардағы кальцит пенен бирге аз муғдарларда қум, глина ҳәм басқада араласпалардың болыўы, күйдириў өниминиң қурамында еркин кальций оксиди менен басқада минераллардың пайда болыўына алып келеди, нәтийжеде ҳәқтиң сөниў ўақтының узайыўына ҳәм шығымлылықтың азайыўына алып келеди.

Мергеллерди санаатта көпшилик жағдайларда портландцемент алыў ушын пайдаланылады, бирақ Қарақалпақстан аймағында ушырасатуғын тәбийғый мергеллер өзиниң минералогиялық қурамы бойынша портландцемент алыў ушын жарамсыз, себеби оның қурамында глиналық минераллардың муғдары жеткиликсиз болып есапланады. Портландцемент алыўда күйдириў температурасының жоқары болыўы (1400-1450⁰С) алынған өнимниң өзине түсер баҳасын қымбатлатып жибереди.

Жумыстың мақсети:Қарақалпақстан Республикасы Хожакөл кәниниң мергеллерин толық үйренип, ол тийкарында ҳәкли-белитли бириктириўши материал алыўға, оның оптимал күйиў ўақтын ҳәм температурасын анықлаўға, алынған материалдың қурамын ҳәм қәсийетлерин үйрениўге бағышланған.

Жумыстың әмелий әҳмийети: Мергеллер тийкарында қурылыста кеңнен пайдаланылатуғын (силикат гербиш, силикат блоклар) төмен температурада алынатуғын, өзиниң айырым қәсийетлери бойынша көпшилик бириктириўшилерден үстин туратуғын ҳәк-белитли бириктириўши материал алыў мүмкин.